Jan Śniadecki

---

Życiorys

Jan Śniadecki był synem Jędrzeja (Andrzeja), miejscowego piwowara oraz rolnika, który wcześniej pełnił rolę wójta, ławnika, starszego cechu piwowarów i burmistrza. Matką jego była Franciszka z domu Giszczyńska. Był bratem Jędrzeja Śniadeckiego. Urodził się w rodzinie mieszczańskiej, która pochodziła ze szlachty (herbu Leliwa). Swoje pierwsze edukacyjne kroki stawia w żnińskiej szkółce parafialnej.

Zainteresowania Jana obejmowały szeroki zakres zagadnień, takich jak pedagogika, językoznawstwo oraz filozofia. W społeczności akademickiej zyskał miano „arcykapłana umiejętności na całą Polskę i Litwę”. Edukację średnią realizował w Gimnazjum w Trzemesznie, gdzie zdobył solidne podstawy.

W latach 1764/1765 do 1771/1772 uczęszczał do Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu. W tym czasie uczestniczył także w publicznych wykładach fizyki eksperymentalnej prowadzonych przez profesora jezuickiego, J. Rogalińskiego. Następne dwa lata (1772/1773 do 1774/1775) spędził w Akademii Krakowskiej, gdzie rezydował w Bursie Jerozolimskiej. Bakalaureat uzyskał w październiku 1772 roku, a następnie 31 marca 1775 roku zdobył magisterium nauk wyzwolonych oraz doktorat filozofii.

W roku akademickim 1776/1777 pełnił funkcję profesora (extraneus) algebry. W kolejnym roku (1777/1778) wykładał w świeżo zreformowanych Szkół Nowodworskich, gdzie nauczał w języku polskim z zakresu ekonomii, logiki, mechaniki, hydrostatyki, hydrauliki i zdrowia. Dodatkowo w 1777 roku został członkiem Oratorium uczelni. W wrześniu 1778 roku, dzięki wsparciu rektora Antoniego Żołędziowskiego oraz Hugona Kołłątaja, udał się za granicę, by nieprzerwanie kontynuować swoje studia.

W okresie do października 1779 roku studiował w Getyndze, po czym przeniósł się do Lejdy i Utrechtu, gdzie zgłębiał wiedzę na temat fizyki, chemii, historii naturalnej, architektury, języków obcych i literatury. W Paryżu, na Uniwersytecie (Collège de France), uczył się matematyki od stycznia 1780 do czerwca 1781, gdzie jego wykładowcami byli m.in. Abraham Gotthelf Kästner, K. L. Hennert, J. A. Cousin, Pierre Simon de Laplace oraz Jacques Delille.

Powróciwszy do kraju we wrześniu 1781 roku przez Wiedeń, otrzymał zlecenie od Komisji Edukacji Narodowej, w wyniku czego objął szefostwo katedry oraz został profesorem matematyki wyższej i astronomii w Krakowie (Wyższa Szkoła Koronna). Już 9 listopada 1781 roku rozpoczął w Krakowie wykłady z matematyki, a nieco później, 30 września 1782 roku, wprowadził do programu astronomię, stając się pierwszym wykładowcą tych dziedzin w języku polskim.

Wiosną roku 1782, w maju, uzyskał tytuł członka Rady Wizytatorskiej utworzonej przez Komisję Edukacji Narodowej. W październiku tego samego roku, powołano go na sekretarza Uniwersytetu, funkcję, którą piastował przez niemal pięć lat. Jesienią 1782 roku złożył projekt budowy obserwatorium astronomicznego w Krakowie na terenie Ogrodu Botanicznego. Wspierał Hugona Kołłątaja w jego sporze z biskupem Kajetanem Sołtykiem. Pełnił rolę członka Kolegium Fizycznego, współtworząc regulaminy tego gremium. W 1784 roku, doświadczając sukcesów braci Montgolfier, wspólnie z Janem Jaśkiewiczem skonstruował pierwszy balon na terenie Polski. Zachęcał do studiowania rachunku prawdopodobieństwa, określając go jako Rachunek zdarzeń i przypadków losu (1790) lub Rachunek chybi-trafi (1817).

W sferze filozoficznej Jan Śniadecki był krytykiem metafizyki i romantyzmu, odrzucając spekulacje i aprioryczne dociekania. Jego filozofia opierała się na empiryzmie, a jego poglądy były sprzeczne z myślą Kanta.

Zmarł 21 listopada 1830 roku i został pochowany na cmentarzu w Jaszunach. Na jego grobie znajduje się łaciński napis, który w polskim tłumaczeniu brzmi: Janowi Śniadeckiemu, urodzonemu w Żninie koło Gniezna 29 sierpnia 1759 roku, zm. 9 listopada 1830 roku, st. st. w domu przez siebie wzniesionym w Jaszunach. (Data śmierci, 9 listopada, podana jest według kalendarza juliańskiego; w kalendarzu gregoriańskim odpowiada jej data 21 listopada).

Twórczość

Jan Śniadecki, znany polski uczony, pozostawił po sobie liczne prace naukowe, które znacząco wpłynęły zarówno na rozwój polskiej terminologii matematycznej, jak i na rozwój myśli filozoficznej w kraju. Jego kluczowym dziełem filozoficznym była Filozofia umysłu ludzkiego, wydana w 1823 roku. Poza tym, inspiracją do stworzenia postaci Starca z ballady Romantyczność Adama Mickiewicza był właśnie Śniadecki. W roku 1804 opublikował dzieło zatytułowane Jeografiia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne Ziemi.

W 1812 roku, w wyniku reform Napoleona I, został przyjęty do Komisji Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Działał jako członek rzeczywisty w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk oraz jako korespondent Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu.

Ważniejsze dzieła

• Propostiones controversae ex philosophia defendentur in Collegio Maiori Universitatis Cracoviensis Anno Domini 1775, die 31 mensis Martii obiectis satisfaciente… (Kraków 1775),
• Kalendarz polski i ruski na Rok Pański 1776, Kraków (1775); także na Rok Pański 1777 (1776) i na Rok Pański 1778 (1777),
• In laudem divi Stanislai Casimiritani primo in regia scientiarum Universitate Cracoviensi Sacrae Theologiae professoris… oratio, Kraków 1776;
• Prześwietnej Komisji nad Edukacją Narodową za wprowadzoną do Szkół Władysławskich publiczną nauk reformę młódź Akademii Krakowskiej w tychże Szkołach ucząca się uroczyste podziękowanie, brak miejsca wydania (1777),
• Klasa VI. Popis roczny z nauk przez pytania, Kraków 1778,
• Mowa przy otwarciu nowo rozporządzonych od P. Komis. Edukacy. matematycznych nauk, Kraków 1781,
• Pochwała Mikołaja Kopernika, akademika krakowskiego, z okazji otwarcia Katedry Astronomicznej dnia 30 września 1782; wyd. następne: Wrocław (1955),
• Rachunku algebraicznego teoria przystosowana do linii krzywych t. 1-2, Kraków 1782,
• Opisanie doświadczenia czynionego z banią powietrzną, Kraków 1784,
• Krótki zbiór życia i zasług ks. Antoniego Żołędziowskiego, Kraków 1784,
• Dyskurs przy otwarciu sesji publicznej Szkoły Głównej Koronnej, 1786,
• O mapie krajowej. Memoriał złożony Komisji Skarbowej w 1790 r.,
• Obserwacja o nowym planecie Cererze, 1802,
• Jeografia, czyli opisanie matematyczne i fizyczne ziemi…, Warszawa 1804,
• Pisma rozmaite t. 1-4, Wilno 1818-1822,
• Filozofia umysłu ludzkiego, 1828.

Wydania zbiorowe

• Pisma rozmaite t. 1-2, Wilno 1814,
• Pisma rozmaite t. 1-4, Wilno 1818-1822,
• Pisma… o filozofii Kanta, Kraków 1821,
• Dzieła… Wyd. nowe M. Balińskiego t. 1-7, Warszawa 1837-1839,
• Wybór pism naukowych (cz. 1 i 2), Warszawa 1954,
• Pisma filozoficzne, oprac. redakcyjne D. Petsch, 1958,
• Pisma pedagogiczne, Wrocław 1961.

Listy i materiały

• Wybór korespondencji z lat 1779-1830,
• Część listów do różnych znanych osób, m.in. do H. Kołłątaja, M. Poniatowskiego, T. Wawrzeckiego.

Pisma i listy Śniadeckiego, poruszające istotne kwestie oświatowe, pedagogiczne oraz naukowe, są dostępne w wielu zbiorach oraz archiwach, co świadczy o jego znaczącej roli w rozwoju nauki w Polsce.

Opracowania dot. działalności Śniadeckiego

Monografie i zarysy monograficzne

Oto niektóre z najważniejszych monografii oraz zarysów poświęconych Janowi Śniadeckiemu, które znacząco przyczyniają się do poznania jego życia i osiągnięć.

• M. Baliński: Pamiętniki o J. Śniadeckim, jego życiu prywatnym i publicznym oraz dziełach jego, tom 1-2, Wilno 1864-1865,
• M. Straszewski: J. Śniadecki. Jego stanowisko w dziejach oświaty i filozofii w Polsce, Kraków 1875,
• L. Świeżawski: J. Śniadecki. Jego życie i działalność naukowa, Petersburg 1898, „Życiorysy Sławnych Polaków” nr 6,
• S. Brzozowski: J. Śniadecki. Życie i dzieła, Warszawa 1904, „Książki dla Wszystkich” nr 169,
• S. Dür: O J. Śniadeckim, Warszawa 1956, „Wiedza Powszechna”,
• M. Chamcówna: J. Śniadecki, Kraków 1963, „Universitatis Jagellonica” nr 5.

Wybrane biografie i studia ogólne

Wielu autorów podejmuje się analizy życia i działalności Jan Śniadeckiego. Poniżej przedstawiamy wybrane prace, które ukazują jego znaczenie w kontekście historycznym i naukowym.

• Statuta nec non liber promotionum Philosophorum Ordinis in Universitate Studiorum Jagellonica, wydane przez J. Muczkowskiego, Kraków 1849,
• „Gazeta Warszawska” 1803 nr 85,
• „Kurier Litewski” 1807 nr 17,
• H. Kołłątaj: Korespondencja… z Tadeuszem Czackim (sprzed 1812), wyd. F. Kojsiewicz, tom 1-4, Kraków 1844-1845,
• Korespondencja ks. A. (J.) Czartoryskiego z rektorem (J.) Twardowskim z lat 1822-1824, wyd. J. Ogończyk, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania” tom 26 (1000) i odb., Poznań 1899,
• K.A. Vieilh de Boisjoslin: Biographie universelle, Paryż 1826-1831,
• (nekrologi): M. Baliński: Rys życia J. Śniadeckiego, „Kurier Litewski” 1830 nr 141 i osobno Wilno 1830; także „Dziennik Wileński” 1830 tom 5, s. 356-364; „Gazeta Polska” 1831 nr 255-257,
• M. Baliński: Wspomnienia o J. Śniadeckim, „Noworocznik litewski na r. 1831”, Wilno 1831 i odb.; także „Lwowianin” 1835 nr 3,
• Lebensbeschreibung des polnischen Gelehrten J. Śniadecki, „Warschauer Zeitung” 1831 nr 208-210,
• F. Stachowski: Mowa w czasie żałobnego nabożeństwa za duszę J. Śniadeckiego, Kraków 1832.

Wybrane opracowania nt. twórczości

Prace literackie Śniadeckiego były inspiracją dla wielu badaczy, co znajduje odzwierciedlenie w licznych recenzjach i dyskusjach. Poniżej przedstawiamy wybrane opracowania dotyczące jego twórczości.

• T. Czacki, M. Molski: List do JP. Śniadeckiego o Koperniku, dnia 12 sierpnia 1802 z Królewca, „Nowy Pamiętnik Warszawski” tom 7 (1802),
• (Jeografia. Rec.): „Nowy Pamiętnik Warszawski” tom 16 (1804); T. Czacki, „Dziennik Wileński” 1805 nr 2,
• (Żywot literacki Hugona Kołłątaja. Rec.): „Allgemeine Literaturzeitung” 1814 nr 263; przekład polski w „Pamiętniku Warszawskim” tom 1 (1815), s. 326-333, 347-351,
• (Pisma rozmaite tomy 1-2, Wilno 1814. Rec. i polemiki): „Allgemeine Literaturzeitung” 1815 nr 162; przekład polski z komentarzem B.K.J. „Pamiętnik Warszawski” tom 3 (1815), s. 236-259,
• (Trygonometria kulista. Rec.): „Dziennik Wileński” 1817 tom 5; J. Twardowski, „Pamiętnik Warszawski” tom 9 (1817),
• (Pisma rozmaite tomy 1-4, Wilno 1818-1822. Rec.): „Dziennik Wileński” 1818 tom 1; A. G. „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca” 1818 nr 43; „Rozmaitości” 1819 nr 2,
• Philopolski (T. Dzieduszycki): Uwagi nad pismem J. Śniadeckiego O filozofii, „Pamiętnik Lwowski” 1819 tom 2, nr 10,
• (F. Wężyk?): Uwagi nad J. Śniadeckiego rozprawą O pismach klasycznych i romantycznych, „Pamiętnik Warszawski” tom 14 (1819),
• Nowe dzieła polskie, „Dziennik Wileński” 1820 nr 3,
• M. Czacki: O potrzebie metafizyki, Warszawa 1821,
• Kazimierz Filip Wize, Jan Śniadecki, „Dziennik Poznański” 1930.11.21, R.72 nr 270, s. 3.

Upamiętnienie

Jan Śniadecki, uznawany za znakomitego uczonego, doczekał się wielu form upamiętnienia, które świadczą o jego znaczeniu w historii. Na jego cześć została nazwana planetoida (1262) Śniadeckia oraz krater na Księżycu, który nosi imię Śniadecki.

W czasach II Rzeczypospolitej funkcjonowały różne instytucje edukacyjne, które także uhonorowały jego postać, takie jak XI Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Jana i Andrzeja Śniadeckich we Lwowie. Istniały również Gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Oszmianie, działające w latach 1918-1944, oraz Państwowe Liceum im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Wilnie (1938-1939).

Dodatkowo, uczony jest patronem wielu szkół, w tym Gimnazjum w Sołecznikach na Litwie, I Liceum Ogólnokształcącego w Żninie, XXX Liceum Ogólnokształcącego w Warszawie, II Liceum Ogólnokształcącego w Kielcach, Politechniki Bydgoskiej im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, VI Liceum Ogólnokształcącego w Bydgoszczy, Zespołu Szkół Technicznych w Grudziądzu im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Liceum Ogólnokształcącego im. Braci Śniadeckich w Zgorzelcu, Zespołu Szkół w Wyszogrodzie oraz Szkoły Podstawowej nr 16 w Krakowie.

Bracia Śniadeccy zostali również uwiecznieni w literaturze, a ich życie stało się inspiracją do napisania powieści biograficznej autorstwa Anny Mierzeckiej, zatytułowanej Patrz w serce: Rzecz o braciach Śniadeckich, wydanej w latach 1969 i 1986.

Ponadto, imię tego wybitnego uczonego nosi prom samochodowo-kolejowy MF Jan Śniadecki, zbudowany w 1989 roku dla Polskich Linii Oceanicznych.

---

Oceń: Jan Śniadecki

---